Historia

Capoeira jest brazylijska i to jest pewne. Patrząc jednak po za to, jest wieloma rzeczami na raz, będąc równocześnie tańcem, rodzajem gry, częścią kultury brazylijskiej, muzyką i sztuką walki. Do lat trzydziestych XX wieku książki odnosiły się do capoeira jako do „Jogo de Capoeiras” (Gra Capoeiras) lub „Capoeiragem”, samym zaś słowem „capoeira” opisywały bardziej graczy, niż samą grę. (Gracze to właściwe sformułowanie. Osoby postronne często nazywają ich zawodnikami („fighterami”), lecz osoby z kręgu widzą capoeira jako grę, nie walkę).

Capoeira, a przynajmniej taka, jaką gra się dziś, rozwinęła się pośród brazylijskiej czarnej klasy pracującej, a jej historia, rzadko spisywana przed XIX wiekiem, opiera się bardziej na ustnej tradycji, niż na starych zapiskach czy obrazach. Oto, dlaczego jest w niej tyle wątków mitycznych i folkloru, choć z pewnością nie zbyt wiele. Przykładem jest historia Zumbiego, który był przywódcą Quilombo dos Palmares i stworzył capoeira w XVII wieku. Quilombos były fortecami zbudowanymi przez zbiegłych niewolników (quilombolas), pośród których największą i najsłynniejszą było Quilombo dos Palmares, zniszczone pod koniec XVII wieku. Zumbi zdaje się być prawdziwą postacią historyczną, lecz nikt nie wie czy naprawdę znał capoeira.

Są też dokumenty sugerujące praktykowanie capoeira przed zbudowaniem Quilombo dos Palmares. Pewne jest, że słowo „capoeira” nie ma afrykańskiego rodowodu. Istnieją różne tłumaczenia jego znaczenia, ale najbardziej przekonujące jest to, iż pochodzi z języka plemienia Indian Tupi-Guarani i znaczy: „wysoka trawa”. Istnieje teoria, która powstała na Uniwersytecie Federalnym w Bahia, że capoeira ma swoje początki w dokach Bahii. Zgodnie z tą teorią, zasłyszaną od Renato Alcantary, marynarze i robotnicy portowi zabawiali się grami fizycznymi takimi jak capoeiragem i batuque, w których chodziło o wypchnięcie przeciwnika z koła bez użycia rąk Capoeira była więc po prostu grą.

Jakkolwiekby nie było istnieją też inne legendy. Około 1815 roku książę Brazylii (później szy Cesarz i król Portugalii) Pedro Orleans é Bragança ponoć uczył się capoeira od swoich pałacowych niewolników. Jest to raczej mało prawdopodobne, gdyż ówczesnemu księciu, z cesarskimi ambicjami, była pewnie bliższa hiszpańska szermierka, niźli capoeira. Krążą też opowieści, że na początku XIX wieku oficerowie policji byli też graczami capoeira. Z tym, że capoeira od roku 1810 była w Brazylii nielegalna i jest mało prawdopodobne by policjanci ryzykowali grą nie dającą pieniędzy własną pracę. Czasami też słychać o batalionach capoeiristów biorących udział w wojnie między Brazylią a Paragwajem. W roku 1864 Brazylia, Argentyna i Urugwaj stworzyły sojusz przeciwko Paragwajowi. Jeden z brazylijskich batalionów, Zuavos, był utworzony ze zbiegłych niewolników, którym po schwytaniu zaproponowano wybór miedzy pójściem do wojska a strzałem w głowę. Oczywiście ludzie z capoeira wstępowali do armii, w wyniku czego zasłynęli jako Voluntários da Pátria (Ochotnicy Narodu).

Do lat trzydziestych XIX wieku capoeira najwyraźniej była ćwiczona bez muzyki. Istnieje teoria, iż z powodu praw wymierzonych przeciwko capoeira, muzyka została wprowadzona by móc ukryć ćwiczenia pod płaszczem tańca. Jeżeli natomiast teoria Alcantry (mówiąca o capoeira jako formie rekreacji) jest prawdziwa, możliwe jest, że marynarze i robotnicy portowi dodali muzykę tylko po to, by uatrakcyjnić grę. Niezależnie od swej historii wprowadzenie muzyki zmieniło aspekt techniki gry, a rytm zaczął odgrywać ważniejszą rolę wśród graczy. Ostatecznie doprowadziło to do pojawienia się w capoeira aspektu ludycznego, którego widocznie wcześniej brakowało i do gry na ulicy przed publicznością.

Capoeira regional

Mestre Bimba (Manoel dos Reis Machado), twórca i prekursor Capoeira Regional, urodził się w Engenho Velho de Brotas, Sao Salvador w stanie Bahia, dnia 23 listopada 1900 roku jako syn Luisa Cândido Machado (słynnego mistrza batuque) i Marii Martihni do Bonfim. Całe swoje dzieciństwo spędził wraz z ojcem na nauce batuque (forma tańca-walki, w której celem jest powalenie przeciwnika na ziemię korzystając tylko z kopnięć w nogi. Kilka technik capoeira wywodzi się w prostej linii z batuque np. banda). W wieku lat 12, Mestre Bimba poznał Capoeira, która od tego moment stała się częścią jego życia.

Jego nauczycielem został Bentinho, kapitan statku pływającego pod banderą Navegaçao Bahiana. Bimba uczył się Capoeira Angola, a której naukę rozpoczął w roku 1918. Po latach poświęconych treningom i doświadczeniom, rozpoczął sam nauczanie Capoeira Angola z elementami batuque. Nowa forma Capoeira dzięki nowym metodom treningu, łączyła w sobie nowe techniki ataku i obrony (sekwencje). Te techniki (sekwencje) zaczęto nazy wać technikami Bimby lub „Cintura Desprezada”. Gradacja (system gradacji) w Capoeira jest także dziełem Mestre Bimba.Pierwotny system gradacji zakładał noszenie kolorowej przepaski wokół szyi, zamiast sznura wokół pasa jak czyni się dzisiaj. Forma Capoeira propagowana przez Mestre Bimba wzięła swoją nazwę od akademii przez niego prowadzonej, nazwanej Centro de Cultura Física e Luta Regional (gdzie uczył Luta Regional Baiana), którą otworzył w roku 1932. Oficjalnie została ona uznana jednak dopiero w lipcu 1937 roku. Od tego momentu nauczanie lub ćwiczenie Capoeira było dozwolone tylko i wyłącznie za zezwoleniem policji i wyłącznie w oficjalnych, zarejestrowanych ośrodkach takich jak kluby, sale gimnastyczne czy akademie. W 1936 roku Mestre Bimba w celu promocji swojej nowej formy zgodził się przyjąć wyzwanie od każdego, niezależnie od tego jaką reprezentował sztukę walki. Mestre Gato powiedział kiedyś: „Mestre Bimba był wojownikiem z umysłem wojownika”.

Mestre Bimba pozostał niepokonany do czasu swojej śmierci. Dzięki rozgłosowi jaki towarzyszył Capoeira, jej nowy styl Regional zaczął rozprzestrzeniać się po całej Brazyl ii. W roku 1953 Mestre Bimba został zaproszony do Pałacu Prezydenckiego, gdzie prezydent Gertuho Vargas uznał Capoeira jako sport narodowy i Brazylijską sztukę walki. Capoeira Regional jest technicznie dostosowaną wersją Capoeira Angola. Mestre Bimba przystosował ten styl poprzez wprowadzenie nowych technik jak np. galopante. Mestre dodał także swoje własne pokroju martelo. Niektóre z technik pochodzących z Capoeira Angola zostały przystosowane do Capoeira Regional. Mestre Bimba dodał wiele elementów obrotowych i gimnastycznych. Bez metod treningowych stosowanych przez Mestre Bimba, capoeira mogła podzielić los batuque i zaniknąć. W obecnej formie Regional cechuje się wiekszą szybkością gry i mniejszym udziałem malicia niż to jest w Capoeira Angola. Współcześnie Capoeira jest nauczana na całym świecie. Stworzenie stylu Regional w Capoeira sprawiło, że Mestre Bimba na stałe zapisał się wśró d legend Capoeira. Mestre Bimba był nie tylko twórcą i prekursorem Regional, był także doskonałym śpiewakiem i muzykiem . Stworzył wiele rytmów (toques) na Berimbau, m.in. Sao Bento de Regional, Amazonas i Iuna. Mestre Bimba zmarł 4 lutego 1974 roku w Goias w Brazylii, daleko od ukochanej Bahii. Przeszedł po niebie Capoeira jak olbrzymia tropikalna burza, której skutki daje się odczuć do dziś.

Legalizacja capoeira

Uczniowie Bimby, wśród których byli synowie wysoko położonych polityków, zaczęli pracować nad zalegalizowaniem capoeira i poszczęściło się im. W latach trzydziestych XX wieku Brazylia była pod dyktaturą Getulio Vargasa. Vargas był nacjonalistą i widział w capoeira narodową sztukę, która nie powinna być zakazana, a wręcz przeciwnie promowana. Tak więc zostały spisane nowe prawa, zezwalające na naukę capoeira w zarejestrowanych akademiach oraz na pokazywanie jej szerokiej publiczności. Wraz z pojawieniem się nowych praw tradycyjni nauczyciele także zaczęli wynajmować sale i uzyskiwać zezwolenia i niedługo potem szkoły capoeira były wszędzie. Dla odróżnienia tradycyjnej capoeira i capoeira Regional w latach pięćdziesiątych XX wieku zaczęto tradycyjną formę nazywać Angola. Nikt nie wie kto pierwszy użył tej nazwy i co miała dokładnie oznaczać. Dobrym strzałem zdaje się być to, że nazwa miała się odnosić do miejsc (Angola i Kongo), z których zwożono do Brazylii niewolników (twórców capoeira), ale to tylko strzał.

Stroje w capoeira

Stroje w capoeira nie są ujednolicone a powód tego jest dość drażliwy. Początkowo nie było czegoś takiego jak uniform, zamiast tego ćwiczyło się w codziennych ubraniach. Niektórzy twierdzą, że trend do ubierania się w Regional na biało wziął się z tego, iż ludzie grali go po udziale w niedzielnej mszy, zaraz przed kościołem, a białe koszulki i spodnie upamiętniają białe ubiory, które zwykły być modne w tropikalnej Bahii. Inni twierdzą, że biały strój pomagał ocenić jakości gracza – jeżeli grał nisko i nie dotknął ziemi, jego strój pozostał czysty, co świadczyło, że musiał być dobry. Cóż, może to być prawdą, lecz nie musi. Faktem jest, że gracze Regional zaczęli nosić białe spodnie i koszulki dopiero pod koniec XX wieku. Natomiast gracze Angola, aby się odróżniać zaczęli nosić niebieskie spodnie i żółte koszulki. Dlaczego takie kolory? Po prostu były to kolory klubu piłkarskiego Ipiranga, ulubionej drużyny Mestre Pastinhy. I Angola i Regional są także ćwiczone bez koszulek [w Artes das Gerais wejście do akademii bez koszulki jest nie stosowne i obraźliwe - przyp. tłum.]. Obecnie tylko mężczyźni grają capoeira w ten sposób, nic jednak nie stoi na przeszkodzie by kobiety robiły to samo!

Capoeira angola

Nie jest znane pewne pochodzenie Capoeira Angola, niektórzy Mestres uważają, że pochodzi z Afryki, inni utrzymują, iż wyrosła w Brazylii. Z pewnością wiadomo jednak, że w Afryce istniał „taniec zebry” – N’Golo – który, przypominał Angolę. Był to rytuał, w którym czarni walczyli blisko siebie w kole zgromadzonych a nagrodą była dziewczyna z plemienia przegranego. Do dziś podobna forma ceremonii występuje w Nigerii pod nazwą Katagun. Prawdopodobnie głównym wydarzeniem, z powodu którego trudno dziś powiedzieć coś więcej na temat historii Angoli, jest zarządzenie ministra skarbu Rui Barbosy w rządzie Fonseci o spaleniu wszystkich dokumentów, dotyczących niewolnictwa, gdyż hańbią one imię Brazylii. Być może nie chodziło jednak o kształtowanie nowej historii, a o…

Nazwa Capoeira Angola po raz pierwszy pod koniec XIX wieku. Na plantacjach, fazendach rzadko widywana, rozwijała się w wsiach zbiegłych niewolników tzw. quilombos. Po zniesieniu niewolnictwa „Złotym prawem” w roku 1888 Capoeira stawała się zjawi skiem coraz to powszechniejszym. Zaczęła się wprowadzać do miast , niosąc ze sobą niezbyt pochlebne opinie – pojawiały się wtedy pierwsze zapiski dotyczące capoeira w kodeksie karnym. Po działaniach Rui Barbosy mających na celu zniszczenie materiałów mówiących o niewolnictwie i przeszłości czarnych w Brazylii capoeira przetrwała i stopniowo z walki przerodziła się w coś więcej, tworząc kulturę brazylijską. W tych to czasach rodziły się takie sławy jak: Mangangá Besouro, Valdemar, Totonho de Maré, Cobrinha Verde, Canjiquinha, Caiçara, Atenilo, Nagé Traíra, Porreta, Bento Certeiro i sławetny Vicente Ferreira Pastinha, którzy wybrali capoeira jako sposób życia, ćwiczyli i nauczali Capoeira Angola przez wiele lat, a także stali się twórcami Centro Esportivo de Capoeira w Salvador (Bahia).

Capoeira Angola jest tradycyjną formą capoeira. W przeciwieństwie do Regional nie miała jednego „ojca”. Najczęściej jednak wiązany z nią jest Mestre Pastinha jako największy filozof Capoeira Angola. Gra jest tu spokojniej sza, bardziej przemyślana – nie ma w niej miejsca na omyłkowe zderzenia, wszystko komponuje się w jeden płynny ruch. Tak jak w całej capoeira bardzo ważna jest muzyka. Typowa bateria w roda Angoli składa się z trzech berimbau, atabaque, dwóch pandeiro, agogo i czasem reco-reco. Występują tu też formy muzyczne charakterystyczne tylko dla Capoeira Angola tzw. ladainhas, będące zarazem czymś w rodzaju wstępu do roda i są śpiewane przez osoby wyższe rangą. Roda Angoli rożni się też innymi elementami – nie klaszczemy w niej i nie kupujemy gry (są grupy w których się kupuje). Występują tu także tzw. chamadas (przywołanie) – będące momentem, którym można chwilę odpocząć by zaraz potem ze zdwojoną czujnością przejść do gry.
Prawdziwi angoleiros noszą się troche inaczej, nieobce są im buty czy spodnie zaprasowane na kant. Koszulka ulubinego zespołu piłkarskiego mestre też może być ważniejsza niż biała camisa.
Najważniejszym jednak elementem Capoeira Angola jest malicia. Malicia jest tym co czyni capoeira z wodniczą. Robisz coś by tego nie uczynić, nacierasz by zrobić unik. Jest sprytem, jest myślą która pozwala oszukać twego przeciwnika. Jest to umiejętność, której uczysz się sam, nie nabywasz jej tylko na treningach.